Przegląd Urologiczny 2010/4 (62) wersja do druku | skomentuj ten artykuł | szybkie odnośniki
 
strona główna > archiwum > Przegląd Urologiczny 2010/4 (62) > Czy stosowanie fitoterapii w leczeniu łagodnego...

Czy stosowanie fitoterapii w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego jest skuteczne i bezpieczne?

Ziołolecznictwo przeżywa w XXI wieku rozkwit. Zapanowała wręcz moda na fitoterapię. Według danych statystycznych np. w USA około 39% Amerykanów stosuje suplementy diety, leki ziołowe i inne produkty zaliczane do medycyny alternatywnej [1]. Dzieje się tak z powodu poszukiwania nowych sposobów leczenia wobec niedoskonałości współczesnej medycyny konwencjonalnej. Jednakże nie zawsze oczekiwania wobec leków ziołowych są spełniane. Na rynku farmaceutycznym jest wiele produktów niespełniających norm jakości. Można je nabyć nie tylko w aptekach, ale przede wszystkim poprzez sprzedaż w internecie. Podstawowym jednak problemem jest mała liczba badań doświadczalnych i klinicznych leków ziołowych, które spełniałyby wymagania metodyczne i formalne, zgodne z dobrą praktyką badawczą (Good Laboratory Practice - GLP; Good Clinical Practice - GCP), na których można oprzeć wiedzę o skuteczności działania ziół.

Powodów tego stanu rzeczy jest wiele, przede wszystkim leki ziołowe mają często długą tradycję stosowania i nie są przedmiotem zainteresowania współczesnych naukowców (leki o tradycyjnym zastosowaniu). Ponadto skład chemiczny produktów ziołowych jest złożony. Zatem trudno jest wyodrębnić substancje odpowiedzialne za działanie terapeutyczne surowca, a zawartość poszczególnych substancji w roślinach o właściwościach leczniczych zależy od miejsca pozyskiwania ziół. Od kilkunastu lat zauważa się jednak zwiększone zainteresowanie medycyną alternatywną nie tylko wśród pacjentów, ale również lekarzy. Powszechny jest jednak pogląd, że leki ziołowe działają mało skutecznie. Przekonanie to powoduje, że lekarze niechętnie zalecają ich stosowanie. Dzięki rozwojowi technik badawczych można obecnie określić dokładny skład wielu surowców ziołowych i poznać mechanizm działania farmakologicznego niektórych ziół. Zmienia się zatem stosunek środowiska medycznego do fitoterapii. W krajach Europy Zachodniej, a szczególnie w Niemczech, ziołolecznictwo jest traktowane na równi w farmakoterapią konwencjonalną. Wiele leków z surowców naturalnych zyskało status produktu leczniczego [2]. Z drugiej strony zwiększyło się zainteresowanie weryfikacją badań klinicznych, które dotyczą tych substancji. W związku z tym można wnioskować, że obecnie zarejestrowane leki ziołowe spełniają standardy międzynarodowe dotyczące jakości wytwarzania oraz są lekami skutecznymi i bezpiecznymi. Należy jednak pamiętać, że wiedza na temat bezpieczeństwa leczenia produktami ziołowymi nie jest ciągle jeszcze zbyt ugruntowana, a interakcje pomiędzy lekami konwencjonalnymi a ziołami nie są dostatecznie opisane i sklasyfikowane.

Łagodny rozrost gruczołu krokowego (benign prostate hyperplasia - BPH), zwanego również prostatą lub sterczem, jest schorzeniem charakteryzującym się nadmiernym rozrostem komórek zrębu i na-błonka, rozpoczynającym się w strefie okołocewkowej gruczołu krokowego. Powoduje to utrudnienie oddawania moczu, zastój w drogach moczowych, bolesność w czasie mikcji oraz stany zapalne układu moczowego. Dolegliwości te są określane wspólnym terminem LUTS (lower urinary tract symptoms). Zmiany histopatologiczne towarzyszące łagodnemu rozrostowi stercza dotyczą około 20% mężczyzn w wieku 40-50 lat, a objawy towarzyszące u osób w tym wieku występują w 25%, natomiast w 50% u mężczyzn 70-letnich. Jedynie 10% wymaga zabiegu chirurgicznego, u pozostałych stosuje się leczenie zachowawcze [3].

Farmakoterapia BPH polega na podawaniu leków zmniejszających napięcie mięśni gładkich cewki moczowej i pęcherza (α-adrenolityki), inhibitorów 5-α-reduktazy, makrolidów polienowych [4]. Alternatywą lub farmakoterapią towarzyszącą są leki roślinne. Wybór metody leczenia zależy od stopnia zaawansowania choroby, wieku chorego, stanu jego zdrowia. Ponadto bierze się pod uwagę skuteczność i bezpieczeństwo oraz koszty leczenia [5].

Farmakoterapia łagodnego rozrostu gruczołu krokowego ma zastosowanie u chorych z niezbyt nasilonymi objawami, u których nie doszło do powikłań lub w przypadku niemożności wykonania zabiegu chirurgicznego z powodu złego stanu ogólnego.

Fitoterapia schorzeń układu moczowo-płciowego była stosowana już w starożytności, ale stosunkowo niedawno leki ziołowe używane w tych dolegliwościach zostały poddane badaniom klinicznym dotyczącym skuteczności i bezpieczeństwa działania. Ponadto na podstawie badań porównawczych stwierdzono, że koszt leczenia produktami roślinnymi jest w wielu krajach niższy od kosztów nowych środków syntetycznych. Przykładem są Niemcy, gdzie koszt dziennej terapii ziołami jest około 3-krotnie mniejszy niż leczenie α-adrenolitykami lub inhibitorami 5-α-reduktazy [6]. Według danych ekonomicznych stwierdzono, że we Włoszech preparaty ziołowe stanowią prawie połowę leków stosowanych w BPH, natomiast α-adrenolityki, podobnie jak inhibitory 5-α-reduktazy, zaledwie 5% [7]. W Niemczech i Austrii zioła są lekami pierwszego wyboru przy łagodnych i umiarkowanych objawach chorobowych i wynoszą ponad 90% przepisywanych leków w BPH [8].

Obecnie w terapii BPH stosuje się ponad 30 różnych surowców roślinnych.
Najczęściej są to produkty zawierające ekstrakty z następujących roślin [9]:

  • owoc palmy karłowatej - Serenoa repens (Sabal serrulata),
  • kora śliwy afrykańskiej - Pygeum africanum,
  • korzeń pokrzywy - Urtica dioica, Urtica urens,
  • nasiona dyni - Cucurbita pepo,
  • wyciągi pyłkowe - Secale cereale [10],
  • korzeń południowoafrykańskiej rośliny Hypoxis rooperi,
  • zarodki kukurydzy Zea mays.

Ponadto wykorzystywane są również β-sitosterole, będące produktami ekstrakcji roślin Hypoxis rooperi, Pinus i Picea. Na podstawie badań stwierdzono, że substancjami farmakologicznie czynnymi w surowcach roślinnych stosowanych w BPH są: fitosterole(flawony,izoflawony,kumestany,ß-sitosterol,D-5-sterols,D-7-sterols,kampesterol, stigmasterol), fitoestrogeny (kumestrol, genisteina), terpeny, garbniki, flawonoidy, saponiny, kwasytłuszczowe, olejkieteryczne. Ponadto lupenony (lupeol), polisacharydy, lecytyny [11].

Badania kliniczne wykazały, że produkty pochodzenia roślinnego mają działanie: przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, zmniejszające napięcie mięśni gładkich pęcherza i cewki moczowej, przeciw-obrzękowe, przeciwandrogenne i przeciwestrogenne, hamujące tym samym przerost stercza [11, 12, 13]. Mechanizm działania β-sitosteroli nie jest całkowicie wyjaśniony, przypuszcza się, że mają wpływ na metabolizm cholesterolu lub działają przeciwzapalnie na układ moczowy [14].

Według Medersbachera i wsp. możliwych jest kilka potencjalnych mechanizmów działania leków roślinnych:

  • proteolityczne na czynniki wzrostu,
  • poprzez zmianę struktury białek łączących się z heparyną,
  • blokowanie receptorów błonowych na fibroblastach,
  • blokowanie wewnątrzkomórkowej kaskady przekazywania sygnałów od receptora błonowego (m.in. kinazy tyrozynowej),
  • uszkodzenie receptorów błonowych [11].

Przeciwandrogenne i przeciwestrogenne działanie leków ziołowych polega na blokowaniu receptorów hormonów w tkance gruczołowej, co powoduje zmniejszenie liczby komórek w obrębie tego narządu. Zmniejsza się także stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe i aktywność enzymu 5-α-reduktazy [7, 11].

Fitosterole działają regenerująco na komórki nabłonka gruczołu krokowego, zmniejszają obrzęk i rozrost podścieliska, przerost stercza, zmniejsza się też napięcie mięśni cewki moczowej i pęcherza, poprawia się siła i objętość oddawanego moczu [11].

Palma karłowata (Serenoa repens, Sabal, repens Serenoa, serrulata Sabal)
W skład surowca pozyskiwanego z owoców palmy karłowatej wchodzą: wolne kwasy tłuszczowe, trójglicerydy, sterole: β-sitosterol i jego estry, kwas oleinowy, kwas palmitynowy, kwas linolenowy, kwas kaprynowy, kwas kapronowy, kwas kaprylowy, stearynowy, galaktoza, arabinoza, flawonoidy[15]. Owoc palmy sabalowej był stosowany przez plemiona Indian Ameryki Północnej do leczenia zaburzeń układu moczowo-płciowego. Wskazania, dawkowanie oraz działanie wyciągów w palmy sabalowej są zawarte w monografii E/S/C/O/P (European Scientific Cooperative on Phytotherapy) oraz w monografii Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) [16, 17, 18].

Śliwa afrykańskia (Pygeum africanum)
W tradycyjnej medycynie afrykańskiej korę śliwy afrykańskiej stosowano w postaci naparu. Mechanizm działania polega na blokowaniu przez fitosterolezawartewsurowcuenzymu5-α-reduktazy[19]. Według Cochrane Library standaryzowany ekstrakt ze śliwy afrykańskiej może mieć zastosowanie w łagodzeniu objawów LUTS. Wyniki przedstawionych badań wymagają jednak weryfikacji na większej grupie chorych [20].

Pokrzywa (Urticae radix)
Surowcem o właściwościach farmakologicznych jest korzeń, w składzie którego wykryto m.in. zespół związków o charakterze lipidów i steroli (gł. β-sitosterol), lecytynę, lignany, sole mineralne, rozpuszczalną krzemionkę. Korzeń pokrzywy w większym stopniu niż liście działa moczopędnie. Skutecznie łagodzi też dolegliwości spowodowane przerostem gruczołu krokowego [21].

Badania naukowe dotyczące skuteczności stosowania leków roślinnych w BPH

Zasadność stosowania fitoterapeutyków w leczeniu BPH często bywa kwestionowana. Najczęściej argumenty przeciwników dotyczą niepełnej znajomości mechanizmów działania tych leków oraz braku dowodów dotyczących ich rzeczywistej wartości terapeutycznej.

W wielu krajach na świecie wykonano badania kliniczne mające na celu określenie stopnia skuteczności terapii ziołowej. W badaniach tych porównywano nie tylko skuteczność i bezpieczeństwo, ale również koszt leczenia farmakoterapii ziołowej i konwencjonalnej.

Najwięcej opisywanych badań dotyczy leczenia łagodnego rozrostu stercza ekstraktem z palmy sabalowej.

Raport Wilta i wsp. analizował 24 badania kliniczne dotyczące leczenia wyciągiem z Serenoa repens. Były to metaanalizy - próby randomizowane, podwójnie ślepe, z wykorzystaniem placebo lub porównawcze z konwencjonalną farmakoterapią. W badaniach wzięło udział ponad 3 tysiące mężczyzn z łagodnym rozrostem gruczołu krokowego z objawami LUTS. Według autorów wyniki wykazały, że stosowanie ekstraktu z palmy sabalowej powoduje zmniejszenie objawów LUTS. Skuteczność jest porównywalna do leczenia finasterydem, a liczba niepożądanych działań jest zdecydowanie mniejsza po fitoterapii[22].

W badaniu Edwardsa i Moore 3-miesięczne leczenie finasterydemlub ekstraktem z palmy sabalowej wykazało polepszenie stanu chorych według skali punktowej o 29% (placebo - 13%) w odniesieniu do ekstraktu oraz 12% (placebo - 7%) w odniesieniu do finasterydu [23, 24]. Po 6 miesiącach obserwacji parametry polepszyły się o 37% (placebo - 13%), natomiast po leczeniu finasterydemo 17% (placebo - 12%) [24].

Porównywano skuteczność leczenia ziołowego z terapią konwencjonalną lekami chemicznymi. Wykonano randomizowane, kontrolowane badanie kliniczne z wykorzystaniem placebo, porównujące skuteczność leczenia wyciągiem z palmy sabalowej (preparat Permixon) w stosunku do α-adrenolityku - tamsulosyny. W badaniu uczestniczyło ponad 900 mężczyzn (pochodzących z 11 krajów europejskich) z objawami BPH. Stwierdzono porównywalną skuteczność w łagodzeniu LUTS dla obu leków [25]. Analiza podsumowująca doniesienia kliniczne na temat skuteczności i mechanizmu działania preparatu Permixon wykazała, że działanie tego preparatu można porównywać ze skutecznością α-adrenolityków oraz inhibitorów 5-α-reduktazy. Lek ten jest dobrze tolerowany przez chorych [26, 27].

Badania randomizowane z wykorzystaniem ślepej próby prowadzone w populacji chińskiej również wykazały skuteczność preparatu zawierającego wyciąg z palmy sabalowej. Produktem badanym był Prostataplex [28].

Analiza bezpieczeństwa stosowania preparatów zawierających wyciąg z palmy sabalowej wykazała, że leki te powodują niepożądane działania z częstotliwością porównywalną do placebo [29].

Habib i wsp. opracowali badanie porównujące skład 14 produktów, dla których surowcem była palma sabalowa. Według autorów skład tych produktów różnił się znacząco. Zatem stosowanie zamiennie różnych produktów leczniczych, w których producenci nie utrzymują należytej deklarowanej jakości, może mieć istotny wpływ na skuteczność leczenia [30].

Ze względu na bogaty skład produkty roślinne mogą mieć wpływ na skuteczność działania innych leków poprzez interakcje. W piśmiennictwie medycznym niewiele jest informacji na ten temat. Na początku maja 2010 roku ukazała się publikacja Eltermana i wsp., w której na podstawie badań 15 różnych leków nie stwierdzono interferencji pomiędzy produktami ziołowymi a lekami chemicznymi stosowanymi równocześnie w leczeniu BPH [31].

W publikacji Colalto podsumowano badania kliniczne oceniające potencjalne interakcje pomiędzy ziołami a innymi lekami. Według autorów, mimo badań in vitro, które wskazywały na potencjalny wpływ ekstraktu palmy sabalowej na metabolizm wątrobowy, nie wykazano takiego działania u ludzi [32].

Na podstawie wyników badań klinicznych można stwierdzić, że stosowanie fitoterapii w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego ma uzasadnienie naukowe, jednakże wymaga jeszcze szczegółowych badań długoterminowych, na dużej grupie chorych. Produkty ziołowe mają ugruntowaną tradycją pozycję w leczeniu, a dzięki badaniom doświadczalnym i klinicznym może w niedługim czasie poznamy szczegółowo mechanizm ich działania oraz zostanie potwierdzona skuteczność kliniczna. Należy rozważyć możliwość łączenia produktów chemicznych z naturalnymi, ze względu na skojarzone działanie oraz niezbyt nasilone niepożądane działania fitoterapii łagodnego rozrostu gruczołu krokowego.

dr n. farm. Magdalena Hurkacz
Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM we Wrocławiu

kierownik katedry: dr hab. n. farm. Anna Wiela-Hojeńska

Piśmiennictwo:

  1. Barnes P, Bloom B, Nahin R: Complementary and Alternative Health Use Among Adults and Children: United States 2007. National Health Statistics Report 12. Washington, D. C.: Centers for Disease Control, December 2008.
  2. Frohmueller H. et al.: Prostataerkrankungen in hoheren Lebensalter. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft 1995 Stutgart.
  3. Berry S.J. et al.: The development of human benign prostatic hyperplasia with age. J. Urol., 1984, 132, 474-479.
  4. Novara G., Galfano A., Gardi M., FicarraV., Boccon-Gibod L., Artibani W.,:Critical Review of Guidelines for BPH Diagnosis and Treatment Strategy. Eur. Urol. Suppl., 2006, 5, 418-429.
  5. AUA guideline on the management of benign prostatic hyperplasia: diagnosis and treatment recommendations American Urological Association http://shop.auanet.org/timssnet/ products/ guidelines/main_reports.cfm [w:] Medycyna Praktyczna 2004/03
  6. Bracher F.: Phytotherapie der benignen Prostatahyperplasie. Urologe A, 1997, 36, 10-17.
  7. Di Silverio F, Flammia GP, Sciarra A, Caponera M, Mauro M, Buscarini M, Tavani M, D'Eramo G. Plant extracts in benign prostatic hyperplasia. Minerva Urol Nefrol, 1993, 45, 143-9.
  8. Buck AC.: Phytotherapy for the prostate. Br J Urol, 1996, 78, 325-6.
  9. Lowe F.: Phytotherapy in the management of benign prostatic hyperplasia. Urology, 2001, 58, suppl 6A, 71-77.
  10. Wilt T., MacDonald R., Ishani A., Rutks I., Stark G.: Cernilton for benign prostatic hyperplasia. Cochrane Database of Systematic Reviews, 1998, 3, Art. No.: CD001042. DOI: 10.1002/14651858.CD001042.
  11. Madersbacher S., Ponholzer A., Berger I., Marszalek M.: Medical Management of BPH: Role of Plant Extracts. Eau - Ebu update series, 2007, 5, 197-205.
  12. McGuire E.: Detrusor response to obstruction. Department of Health and Human Services, NIH Publication No. 87-2881. 1987, 221.
  13. Dreikorn K, Richter R.: Conservative nonhormonal treatment of patients with benign prostatic hyperplasia. In Ackerman R, Schroeder FH (Eds.): New Developments in Biosciences 5, Prostatic hyperplasia. Berlin, Walter de Gruyter & Co. 109-31.
  14. Lowe F.C., Ku J.C.: Phytotherapy in treatment of benign prostatic hyperplasia: a critical review. Urology, 1996, 48, 12-20.
  15. Saw Palmetto. Herbal Medicines Monographs. Electronic version 2009. www.medicinescomplete.com/mc/herbals/current
  16. ESCOP Monograph: Serenoa repentis fructus (Sabal fructus), Saw palmetto fruit. European Scientific Cooperative on Phytotherapy, Exeter, 2003, 477-486.
  17. WHO monograph: Fructus Serenoae Repentis. WHO monographs on selected medical plants, Vol. 2. World Health Organization, Geneva, 2002, 285-299.
  18. German Commision E. Monograph Sabal fructus (Sägepalmenfrüchte). Federal Gazette No. 43. 1989.
  19. Pygeum (Prunus aficanum, Pygeum africanum) MedlinePlus. www.nlm.nih.gov/ medlineplus /druginfo/natural/patient-pygeum.html
  20. Wilt T., Ishani A., Mac Donald R., Rutks I., Stark G.: Pygeum africanum for benign prostatic hyperplasia. Cochrane Database of Systematic Reviews, 1998, 1, Art. No.: CD001044. DOI: 10.1002/14651858.CD001044.
  21. Stringing Nettle root (Urticae radix). German Commissiopn E Monographs (Phytotherapy), Heilpflanzen-Welt, 1991.
  22. Wilt T., Ishani A., MacDonald R.: Serenoa repens for benign prostatic hyperplasia. Cochrane Database of Systematic Reviews 2002, 3, Art. No.: CD001423. DOI: 10.1002/14651858.CD001423.
  23. Edwards J.E., Moore R.A.: Finasteride in the treatment of clinical benign prostatic hyperplasia: A systematic review of randomized trials. BMC Urology, 2002, 2, 14.
  24. Bauer H.W., Casarosa C., Cosci M., Fratt M., Blessmann G.: Wirksamkeit und Verträglichkeit von Sabalfrucht-Extrakt in der Behandlung der benignen Prostatahyperplasie. Fortsch. Med., 1999, 117, 127-132.
  25. Debruyne F., Koch G., Boyle P., Calais Da Silva F., Gillenwater J.G., Hamdy F.C., Perrin P., Teillac P., Vela-Navarrete R., Raynaud J.P.: Comparison of a phytotherapeutic agent (permixon) with an a-blocker (Tamsulosin) in the treatment of benign prostatic hyperplasia: a 1-year randomized international study. Eur. Urol. , 2002, 41, 497-507.
  26. Maccagnano C., Salonia A., Briganti A., Teillac P., Schulman C., Montorsi F., Rigatti P.: A Critical Analysis of PermixonTM in the Treatment of Lower Urinary Tract Symptoms Due to Benign Prostatic Enlargement. Eur. Urol. Suppl., 2006, 5, 430-440.
  27. Debruynea F., Boyle P., Da Silva F.C., Gillenwater J.G., Hamdy F.C., Perrin P., Teillac P., Vela-Navarrete R., Raynaud J.P., Schulman C.C.: Evaluation of the Clinical Benefit of Permixon andTamsulosin in Severe BPH Patients PERMAL Study Subset Analysis. Eur. Urol., 2004, 45, 773-780.
  28. Shi R., Xie Q., Gang X., Lun J., Cheng L., Pantuck A., Rao J.: Effect of Saw Palmetto Soft Gel Capsule on Lower Urinary Tract Symptoms Associated With Benign Prostatic Hyperplasia: A Randomized Trial in Shanghai, China. J. Urol., 2008, 179, 610-615.
  29. Avins A.L., Bent S., Staccone S., Badua E., Padula A., Goldberg H., Neuhaus J., Hudes E., Shinohara K., Kane C.: A detailed safety assessment of a saw palmetto extract. Compl. Ther. Med., 2008, 16, 147?154.
  30. Habibi F.K., Wyllie M.G.: Not all brands are created equal: a comparison of selected components of different brands of Serenoa repens extract. Prostate Canc. Prostatic Dis., 2004, 7, 195-200.
  31. Elterman D.S., Lawrentschuk N., Guns E., Hersey K., Adomat H., Wood C. A., Fleshner N.: Investigating Contamination of Phytotherapy Products for Benign Prostatic Hyperplasia with a-Blockers and 5a-Reductase Inhibitors. J. Urol., 2010, 183, 2085-2089
  32. Colalto C.: Herbal interactions on absorption of drugs: Mechanisms of action and clinical risk assessment. Pharm Res. 2010. Article in press.