| ||||||||||||||||||||||||||||||
Ocena sposobu żywienia rolników z województwa zachodniopomorskiego w aspekcie dietoprofilaktyki zespołu niedoboru testosteronu
Celem pracy była ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia w aspekcie dietoprofilaktyki zespołu niedoboru testosteronu rolników mieszkańców województwa zachodniopomorskiego. Dokonano oceny stanu odżywienia (BMI, WC, WHtR) 37 rolników w wieku 31−62 lata. Przeprowadzono badanie ankietowe dotyczące stylu życia oraz obserwowanych objawów typowych w zespole niedoboru testosteronu. U rolników dokonano oceny sposobu żywienia: wartości energetycznej i odżywczej jadłospisów, struktury spożycia grup produktów spożywczych na podstawie analizy sporządzonych metodą bieżącego notowania trzydniowych jadłospisów. Zespół niedoboru testosteronu (Testosterone Deficiency Syndrome − TDS) objawia się u mężczyzn zmniejszeniem libido i potencji, stałym zmęczeniem, pogorszeniem samopoczucia i jakości snu, nerwowością i uderzeniami gorąca [22]. Wymienione objawy związane są ze stopniowym spadkiem stężenia w surowicy krwi testosteronu wraz z wiekiem u mężczyzn [37] począwszy od 30. roku życia w tempie około 1% rocznie [10, 17, 23]. Spadek stężenia testosteronu całkowitego we krwi mężczyzn jest zmienny osobniczo, jednak jego istotne obniżanie się obserwuje się od około 55. roku życia, tak iż w wieku 75 lat jego średnie stężenie stanowi zaledwie 60% wartości obserwowanych u mężczyzn 30-letnich. Długoterminowe badania wykazały [24], że poziom testosteronu całkowitego TT (Total Testosterone) zmniejsza się między 25. a 75. rokiem życia o około 30%, natomiast stężenie wolnego testosteronu FT (Free Testosterone) obniża się w tym przedziale wiekowym o połowę. Obniżenie stężeń testosteronu średnio o około 40% pomiędzy 30. a 60. rokiem życia zaobserwowano u 236 zdrowych mężczyzn z populacji wielkomiejskiej Wrocławia [21]. Ponadto z wiekiem obserwuje się u mężczyzn obniżenie stężenia we krwi dehydroepiandrosteronu (DHEA), estradiolu i estronu, wzrasta natomiast stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG), dihydrotestosteronu (DHT), hormonu luteinizującego (LH) oraz hormonu folikulotropowego (FSH) i prolaktyny (PRL) [1]. Niedobór testosteronu wiąże się ze zmianami w składzie ciała, tj. ze spadkiem masy mięśniowej, a wzrostem tkanki tłuszczowej [35] oraz ze zmniejszeniem siły mięśni i sprawności fizycznej. U mężczyzn stwierdza się również występowanie nastroju depresyjnego i spadek funkcji poznawczych [39]. W badaniach przeprowadzonych wśród mężczyzn w wieku 26−90 lat wykazano, że na spadek stężenia testosteronu oprócz wieku może wpływać − zwłaszcza u młodszych mężczyzn − stres, choroby oraz niska aktywność fizyczna [5]. W TDS wzrasta również ryzyko zespołu metabolicznego oraz chorób układu krążenia, szczególnie przy współistniejącej otyłości czy nadużywaniu alkoholu [15, 48], wpływając negatywnie na jakość życia [11, 13]. W publikacjach sporadycznie zwraca się uwagę na możliwy protekcyjny wpływ prawidłowego stanu odżywienia i sposobu żywienia na zapobieganie, opóźnienie bądź złagodzenie już istniejących zmian związanych ze starzeniem się mężczyzn zamieszkujących tereny wiejskie. Dlatego celem pracy była ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia rolników z województwa zachodniopomorskiego w aspekcie dietoprofilaktyki zespołu niedoboru testosteronu. Materiał i metody Na podstawie uzyskanych danych antropometrycznych obliczono wskaźniki: BMI (Body Mass Index) ze wzoru: masa ciała [kg]/wzrost [m]2, który zinterpretowano w oparciu o klasyfikację WHO [45], WHR (Waist- to-Hip Ratio) ze wzoru: obwód talii [cm]/obwód bioder [cm] wskazującego na wisceralne gromadzenia tkanki tłuszczowej ≥0,9 u mężczyzn [46], WHtR (Waist to High Ratio) ze wzoru: obwód talii w [cm]/ wysokość ciała w [cm] określającego ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz upośledzonej tolerancji na glukozę; przyjmując wartość ≥0,52 jako wskaźnik ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2, a wartość ≥0,55 jako wskaźnik ryzyka rozwoju nadciśnienia [19]. W celu ustalenia zależności pomiędzy sposobem żywienia i stylem życia a objawami występowania TDS posłużono się odpowiedziami udzielonymi przez rolników w autorskiej ankiecie, której pytania dotyczyły aktywności fizycznej, samopoczucia, stosowanych używek oraz typowych objawów TDS zaczerpniętych z kwestionariusza ADAM Morleya (ADAM questionnaire − Androgen Deficiency in the Aging Male) [25]. Informacje o szczegółowym żywieniu zebrano od rolników, którzy po wcześniejszym poinstruowaniu zapisywali rodzaj, czas i ilość spożywanych posiłków w trzech (24-godzinnych) losowo wybranych dniach tygodnia, w tym jednym dniu weekendowym. Wielkość spożytych porcji oszacowano w czasie indywidualnego spotkania na podstawie „Albumu fotografii produktów i potraw” [38]. Uzyskanych, metodą bieżącego notowania, 111 jadłospisów (75 jadłospisów od mężczyzn młodszych oraz 36 jadłospisów od mężczyzn starszych) opracowano przy użyciu programu „Dietetyk 2009”, określając spożycie składników w każdym dniu, a następnie średnie spożycie z 3 dniktóre po uwzględnieniu strat technologicznych porównano z normami żywienia na poziomie zalecanego spożycia RDA odpowiednio dla danej grupy wiekowej i płci [12]. Po uwzględnieniu odpadków w spożywanych grupach produktów uzyskane wartości porównano z zalecanymi modelowymi racjami pokarmowymi dla mężczyzn w wieku 25−60 lat [40]. Istotność różnic (na poziomie p ≤0,05 oraz p ≤0,01) w realizacji norm dla podstawowych składników odżywczych oszacowano za pomocą testu U Manna-Whitneya− Wilcoxona przy użyciu programu Statistica 9.0®. Wyniki W zakresie obserwowanych u siebie objawów typowych dla TDS co trzeci z badanych mężczyzn stwierdził występowanie „uderzeń gorąca” (rzadziej niż raz w tygodniu), połowa badanych dolegliwości kostno- -stawowe (rzadziej niż 2−3 razy w tygodniu), jak również przyrost masy ciała w ostatnich latach, a tylko co trzeci starszy obniżenie wzrostu. Zaburzenia snu i pamięci zaobserwował u siebie co trzeci mężczyzna młodszy i co drugi starszy, natomiast co drugi mężczyzna starszy również spadek libido. Ogólny brak energii, spadek siły mięśniowej i obniżenie aktywności ruchowej zadeklarował co trzeci z respondentów, chociaż tylko co czwarty odczuwał spadek zadowolenia z życia. Co trzeci z badanych mężczyzn obserwował u siebie często zły nastrój oraz co drugi młodszy i co trzeci starszy irytację, niepokój oraz nerwowość. Częstsze wahania ciśnienia tętniczego obserwował u siebie co drugi starszy mężczyzna. Pomimo obserwowanych u siebie objawów charakterystycznych dla TDS (wg kwestionariusza ADAM Morleya) zaledwie 4% młodszych i 42% starszych mężczyzn skorzystało z konsultacji urologicznej i wykonało oznaczenia stężenia androgenów oraz markera przerostu gruczołu krokowego PSA (Prostate-Specific Antigen).
Analiza średnich wartości wskaźników BMI, WHR, WHtR (tab. 2) wykazała, że wyższymi wartościami charakteryzowali się starsi mężczyźni. Szczegółowa analiza wartości wskaźnika BMI wykazała, że prawidłowym stanem odżywienia charakteryzowało się tylko 32% mężczyzn młodszych i 25% starszych. Bez względu na wiek mężczyzn, otyłość I° występowała u połowy ankietowanych, a otyłość II° dotyczyła co czwartego mężczyzny w wieku 51−65 oraz co ósmego w wieku 31−50 lat. Analiza wartości wskaźnika WHR wykazała, że u większego odsetka starszych mężczyzn występowała otyłość wisceralna. Natomiast analiza wartości wskaźnika WHtR wykazała, że u blisko połowy młodszych i 92% starszych występowało ryzykorozwoju cukrzycy typu 2, natomiast ryzyko nadciśnienia tętniczego u co piątego młodszego i co drugiego starszego mężczyzny. Analiza jakościowa całodziennych racji pokarmowych (crp) wykazała, że ponad połowa badanych mężczyzn, bez względu na wiek, spożywała zalecane 4−5 posiłposiłków. Niewielki odsetek stanowili mężczyźni spożywający 6 (lub więcej) posiłków (tab. 3). Niemal wszyscy mężczyźni spożywali pierwsze śniadania, obiady i kolacje. Blisko 3/4 respondentów, w obu kategoriach wiekowych, spożywało drugie śniadania, a podwieczorki tylko co trzeci młodszy i co drugi starszy mężczyzna bezpośrednio po obiedzie. Ponad 2/3 ankietowanych mężczyzn spożywało kolację w późnych godzinach wieczornych, a wśród młodszych mężczyzn byli dojadający nawet w godzinach nocnych.
Wartość energetyczna CRP spożywanych przez badanych mężczyzn (tab. 4) zaledwie w 87−88% pokrywała normę. Ponadto stwierdzono niskie spożycie tłuszczu ogółem (u mężczyzn starszych), składników mineralmineralnych (K, Ca, Mg), witamin D i C, a także wody przy równocześnie występującym wysokim spożyciu białka ogółem i zwierzęcego, węglowodanów przyswajalnych, cholesterolu, składników mineralnych (Na, P, Fe, Zn, Cu), witamin A (u mężczyzn młodszych), E oraz z grupy B. Udział energii pochodzącej z podstawowych składników odżywczych w CRP mężczyzn, bez względu na wiek, odbiegał od zalecanych wartości i był za wysoki z białek i tłuszczów, a za niski z węglowodanów. Natomiast udział energii z sacharozy nie przekraczał dopuszczalnych 10%. Różnice w realizacji normy na witaminy D oraz B6 pomiędzy mężczyznami młodszymi a starszymi okazały się statystycznie istotne (p≤0,05). Stwierdzona w CRP badanych mężczyzn nieprawidłowa podaż podstawowych składników pokarmowych, witamin i składników mineralnych wynikała z niewystarczającego spożycia produktów zbożowych, warzyw i owoców, mleka i jego przetworów oraz ryb, a z nadmiernego spożycia mięsa, wędlin, jaj, tłuszczów zwierzęcych i mieszanych (tab. 5).
Dyskusja Jedną z przyczyn gromadzenia tkanki tłuszczowej u badanych rolników mogła być nieprawidłowa liczba posiłków w ciągu doby, zbyt długie odstępy czasu pomiędzy nimi, dojadanie między posiłkami i/lub po kolacji w godzinach nocnych oraz nieprawidłowa struktura spożycia produktów spożywczych i wynikająca z tego niezbilansowana pod względem wartości energetycznej oraz odżywczej dieta. Natomiast na nieprawidłowy sposób żywienia mogło wpłynąć posiadane przez rolników wykształcenie (głównie średnie i zawodowe), gdyż − jak wykazali Nowicki i Ślusarska [26] − dla osób z wyższym wykształceniem sposób odżywiania odgrywa istotną rolę w życiu, w przeciwieństwie do osób z niższym wykształceniem. Pomimo korzystnego faktu spożywania przez większość badanych rolników pierwszego śniadania białkowego z dodatkiem warzyw, a sprzyjającego biosyntezie dopaminy i noradrenaliny, to jednak badani zadeklarowali pogorszenie napięcia mięśniowego i wydolności umysłowej. Natomiast niekorzystny był fakt spożywania kolacji wysokobiałkowych, szczególnie w późnych godzinach wieczornych i nocnych, ze względu na zadeklarowane przez co trzeciego badanego problemy ze snem. Ostatni posiłek w ciągu dnia powinien być spożywany 3−4 godziny przed snem, w postaci węglowodanów złożonych z niewielkim dodatkiem białka zwierzęcego, tak aby z tryptofanu przy współudziale witamin B6, B12 oraz kwasu foliowego syntetyzowana była w ustroju serotonina jako prekursor do biosyntezy melatoniny regulującej procesy snu [47]. Wartość energetyczna CRP rolników, bez względu na wiek, nie pokrywała zalecanych wartości. Odmienne wyniki uzyskali Leszczyńska i wsp. [18], którzy w badaniach przeprowadzonych wśród ludności z gospodarstw wiejskich odnotowali prawidłową wartość energetyczną CRP. Natomiast, podobnie jak w badaniach wyżej wymienionych autorów [18], stwierdzono nadmierne spożycie białka ogółem i zwierzęcego, które może sprzyjać silnemu zakwaszeniu organizmu, a tym samym wypłukiwaniu z tkanki kostnej jonów wapnia i magnezu (których podaż w CRP badanych była niska) i zwiększonemu ich wydalaniu z moczem [16, 32]. Dalszą konsekwencją zakwaszenia organizmu może być osteoporoza [29], do rozwoju której przyczynia się również fizjologicznie postępujące wraz z wiekiem obniżanie się stężeń androgenów gonadalnych i nadnerczowych, estrogenów oraz somatotropiny. To właśnie androgeny odgrywają istotną rolę w homeostazie tkanki kostnej u mężczyzn [41], gdyż działają stymulująco na wydzielanie somatotropiny, pobudzają bezpośrednio proliferację, różnicowanie i funkcje osteoblastów, a hamują rekrutację osteoklastów [29]. Dodatkowymi czynnikami predestynującymi do rozwoju osteoporozy u rolników może być stwierdzony nieprawidłowy stosunek Ca/P, niskie spożycie witaminy D, dwukrotnie wyższe niż zalecane spożycie sodu [20], wysokie spożycie lipidów hamujących rekrutację i dojrzewanie osteoblastów, a pobudzających aktywność osteoklastów [6] oraz palenie tytoniu i picie alkoholu [31]. Ze względu na wysokie spożycie białka zwierzęcego bogatego w metioninę przekształcaną w aterogenną homocysteinę [4], jak również ze względu na nadmierną ilość energii pochodzącej z tłuszczów (głównie kwasów tłuszczowych nasyconych i izomerów trans) oraz wysokie spożycie cholesterolu, dieta rolników może być uznana za aterogenną. Spożycie kwasów tłuszczowych nienasyconych o działaniu przeciwzakrzepowym, przeciwzapalnym, przeciwnowotworowym [43] oscylowało zaledwie w granicy 32% realizacji normy. Równie niekorzystny był fakt niskiego spożycia przez rolników błonnika odpowiedzialnego nie tylko za regulację stężenia we krwi glukozy, ale również cholesterolu oraz jego aterogennej frakcji LDL [44]. Do wyżej wymienionych nieprawidłowości w żywieniu rolników należy dodać nadmierne spożycie żelaza, cynku i miedzi pochodzących z mięsa, wędlin i jaj. Również w badaniach Leszczyńskiej i wsp. [18] w CRP mężczyzn z województwa podkarpackiego odnotowano zbyt wysoką podaż żelaza, natomiast odmiennie kształtowała się zawartość cynku i miedzi. Mimo iż cynk jest konieczny do prawidłowego funkcjonowania układu rozrodczego u mężczyzn, to jednak jego wysokie spożycie może prowadzić do osłabienia i/lub niedokrwistości [28]. W badaniach przeprowadzanych przez Leszczyńską i wsp. [18], tak jak w niniejszej pracy, stwierdzono nadmierną podaż witamin antyoksydacyjnych, tj. A i E, które spożywane w nadmiarze ze związków antyoksydacyjnych mogą przekształcić się w prooksydacyjne [8]. Natomiast niskie spożycie witaminy C przez rolników może wpływać niekorzystnie na biosyntezę kortykoidów i kolagenu, stymulację procesów odpornościowych oraz na przyswajanie wapnia [33]. W diecie rolników młodszych stwierdzono niewystarczające spożycie wody, niezbędnej do prawidłowego przebiegu torów metabolicznych i wydalania produktów przemiany materii [2]. Wśród spożywanych płynów dominowały kawa i herbata, wielokrotnie wypijane przez badanych w ciągu każdego dnia. Pomimo wielu korzystnych skutków spożycia kofeiny zawartej w kawie czy herbacie [9], u osób palących papierosy [3] metabolizowanie kofeiny jest znacznie szybsze, co wymusza większe jej spożycie celem osiągnięcia tego samego efektu pobudzającego. Nadmierne spożycie kofeiny wywołuje objawy niepożądane, m.in. nadpobudliwość, nerwowość, niepokój, bezsenność [3], które sygnalizowali w ankiecie badani mężczyźni, niezależnie od wieku. Zdaniem klinicystów warunkiem koniecznym do zdiagnozowania TDS jest jednoczesne stwierdzenie obniżonego stężenia androgenów we krwi, jak i obecności objawów klinicznych. Jest to o tyle trudne, że pierwsze objawy TDS u mężczyzn mogą być niecharakterystyczne, a u wielu pacjentów nieodczuwających żadnych dolegliwości często stężenie testosteronu znajduje się poniżej dolnej granicy normy [42]. Chociaż stwierdzone nieprawidłowości w stanie odżywienia, jak i sposobie żywienia rolników mogą odpowiadać za kojarzone z TDS zadeklarowane w ankiecie niekorzystne objawy somatyczne, seksualne i psychiczne, to mogą być również objawami innych schorzeń. Jednakże prezentowany przez rolników sposób żywienia nie był dostosowany do fizjologicznych zmian zachodzących w organizmie mężczyzn po 30. roku życia. Ponieważ szacuje się, że w 2050 roku średnia długość życia mężczyzn wynosić będzie około 75 lat [30], oznacza to, że populacja męska ulega starzeniu się z jednoczesnym wydłużeniem średniego czasu życia. Dlatego też tak ważne jest zwrócenie uwagi mężczyznom zamieszkującym tereny wiejskie na rolę prawidłowego stanu odżywienia i sposobu żywienia w regulacji syntezy hormonów płciowych, opóźnianiu wystąpienia objawów starzenia, jak i zapobieganiu rozwojowi schorzeń dietozależnych, m.in. miażdżycy, cukrzycy typu 2, osteoporozy czy nadciśnienia tętniczego. Wnioski
dr inż. Zuzanna Goluch-Koniuszy mgr inż. Magda Rygielska Zakład Fizjologii Żywienia Człowieka, Wydział: Nauk o Żywności i Rybactwa Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie kierownik zakładu: prof. dr hab. Mariola Friedrich PIŚMIENNICTWO
|
||||||||||||||||||||||||||||||
