Przegląd Urologiczny 2012/1 (71) wersja do druku | skomentuj ten artykuł | szybkie odnośniki
 
strona główna > archiwum > Przegląd Urologiczny 2012/1 (71) > Fitoterapia chorób układu moczowego

Fitoterapia chorób układu moczowego

Leki roślinne stosowane w terapii schorzeń układu moczowego dzielimy zwykle na trzy grupy: środki przeciwbakteryjne - dezynfekujące drogi moczowe (urodesinficienta), środki diuretyczne (diuretica) - akwaretyczne (zwiększające objętość wydalanego moczu bez wpływu na gospodarkę elektrolitową) oraz środki stosowane w leczeniu gruczolaka stercza (antiprostatica).

Do podstawowych środków roślinnych o działaniu przeciwbakteryjnym (urodesinficienta) zaliczamy surowce zawierające glikozydy fenolowe - pochodne hydrochinonu. Są to przede wszystkim liść mącznicy lekarskiej (Uvae ursi folium) oraz liść borówki brusznicy (Vitis ideae folium). Pewne znaczenie mają też surowce zawierające olejki eteryczne, takie jak: owoc jałowca (Juniperi fructus), owoc pietruszki (Petroselini fructus), korzeń lubczyka (Levistici radix). W ostatnich latach szczególne zainteresowanie w urologii jako naturalny środek o działaniu przeciwbakteryjnym wzbudza owoc żurawiny (Oxycocci fructus).

Mącznica lekarska (Arctostaphylus uva ursi) jest małą, płożącą krzewinką o zimozielonych, skórzastych liściach. Owocem jest czerwony pestkowiec. Występuje w borach sosnowych i na torfowiskach w północnej Europie. W Polsce spotykana jest jedynie w północnej części niżu. Surowcem farmaceutycznym jest liść mącznicy lekarskiej (Uvae ursi folium). Głównymi składnikami surowca są glikozydy fenolowe: arbutyna i towarzysząca jej metyloarbutyna, w ogólnej ilości do 12%. Wzajemny stosunek obu tych glikozydów jest zmienny i zależy od pochodzenia surowca. W polskim surowcu występuje głównie arbutyna oraz produkt jej rozpadu - hydrochinon. Ponadto w liściu mącznicy występuje ester arbutyny z kwasem galusowym oraz piceozyd. Występują również flawonoidy (izokwercytryna, hiperozyd, glikozydy mirycetyny), garbniki hydrolizujące (pochodne kwasu galusowego), glikozydy irydoidowe (monotropeina), triterpeny (kwas ursolowy, uwaol) i kwasy fenolowe. Obecne w liściu mącznicy glikozydy fenolowe hydrolizują w jelicie pod wpływem beta-glukozydazy do aglikonów, które wiążą się z kwasem glukuronowym i siarkowym. Następnie powstałe związki w alkalicznym środowisku moczu (pH 8) ulegają ponownie hydrolizie do aglikonów. Sprzyja temu podawanie zasadowych płynów. Uwolniony hydrochinon działa na bakterie i grzyby. Maksymalna aktywność następuje 3-4 godziny po podaniu. Najczęściej zaleca się 10 g liści zalać zimną wodą i zostawić na noc, następnie odcedzić, krótko zagotować i przelać do termosu. Pić po trochu w ciągu dnia. W przypadku preparatów leczniczych zawierających ekstrakty z liści mącznicy stosuje się na dobę 400-840 mg pochodnych hydrochinonu w czterech lub pięciu dawkach jednorazowych. Środki zawierające arbutynę nie powinny być stosowane dłużej niż tydzień i nie więcej niż pięć razy dziennie.

Borówka brusznica (Vacciunium vitis idaea) to niska krzewinka o skórzastych, zimotrwałych liściach, występująca powszechnie w Polsce w lasach iglastych. Tworzy zwarte łany wśród wrzosowisk. Czerwone jagody są zbierane jako produkt spożywczy. Surowcem farmaceutycznym jest liść borówki brusznicy (Vitis idaeae folium). Podobnie jak w przypadku mącznicy, głównym składnikiem brusznicy jest glikozyd fenolowy arbutyna, jednak jej zawartość nie przekracza 7%. W tej grupie związków brusznica zawiera jeszcze pirozyd, czyli 6-acetyloarbutrynę i kawoiloarbutrynę (połączenie arbutyny z kwasem kawowym). Liść brusznicy działa podobnie jak liść mącznicy.
Do surowców arbutynowych zalicza się również liść gruszy, zawierający 2-4% arbutyny, liść badanu, zawierający 12-20% arbutyny oraz kwiat wrzosu, zawierający 0,5-1% arbutyny. Jednak ich znaczenie we współczesnym lecznictwie jest znikome.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis) jest dwupiennym krzewem iglastym występującym na całej północnej półkuli. Surowcem farmaceutycznym są dojrzałe, świeże lub suszone szyszkojagody jałowca, zazwyczaj nazywane owocami (Juniperus fructus). Surowiec zawiera żywice (około 8%) oraz olejek eteryczny (do 2%), którego głównymi składnikami są: alfa- i beta-pinen, sabinen, limonen, borneol, geraniol, terpinen-4-ol. Ponadto w owocach są obecne seskwiterpeny (juneol, alfa-kadinol) i diterpeny (pochodne kwasu pimarowego) oraz flawonoidy i garbniki. Owoc jałowca był dawniej powszechnie stosowanym środkiem w leczeniu infekcji dróg moczowych. Obecnie nie jest uważany za bezpieczny lek, ponieważ działa drażniąco na miąższ nerek, może wywołać stany zapalne i krwawienia. Mieszanek ziołowych zawierających owoc jałowca powinny bezwzględnie unikać kobiety w okresie ciąży.

Owoc pietruszki (Petroselini fructus) pochodzi z różnych odmian hodowlanych pietruszki ogrodowej (Petroselinum sativum). Jest to surowiec olejkowy, zawiera 2-7% olejku, którego głównymi składnikami są: apiol, mirystycyna, 1-allilo-2,3,4,5-transmetylobenzen. Skład olejku jest zmienny, zależy od pochodzenia surowca. Stosowanie owocu pietruszki w urologii jest obecnie dyskusyjne. Surowiec stosowany w większych dawkach wywołuje najpierw nieznaczne ośrodkowe pobudzenie, a następnie stan odurzenia. Poza tym podrażnia przewód pokarmowy. Ze względu na podwyższoną zdolność kurczliwości mięśni macicy wykazuje działanie poronne.

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) jest dużą byliną z szerokimi, klapowo złożonymi liśćmi i małymi żółtymi kwiatami, zebranymi w baldachy. Pochodzi z południowo-zachodniej Azji. W krajach Europy Środkowej jest uprawiany jako roślina lecznicza i przyprawowa. Korzeń lubczyka (Levistici radix) jest aromatycznym surowcem olejkowym. Zawiera 0,5-1% olejku, którego głównymi składnikami są ftalidy (w sumie około 70%): ligustylid, 3-butyloftalid, n-butylenoftalid (lakton Ligusticum), sedanolid, lakton kwasu sedanowego. Związki te nadają roślinie charakterystyczny zapach. Inne składniki olejku to mono- i seskwiterpeny (alfa- i beta-pinen, pentacykloheksadien, alfa- i beta-felandren, myrcen), kumaryny i furanokumaryny (bergapten, psoralen, umbeliferon), poliacetyleny (falkaryndiol) oraz estry kwasów octowego i walerianowego. Napar z korzenia lubczyka stosuje się do wymuszonej diurezy w stanach zapalnych dróg moczowych. Przygotowuje się go przez zalanie wrzątkiem 1,5-3 g suchego korzenia. Stosuje się dwa do trzech razy dziennie po 1 filiżance. Korzeń lubczyka jest składnikiem wielu różnych mieszanek urologicznych. Jest mało prawdopodobne, by napary z mieszanek ziołowych, które zawierają korzeń lubczyka, wywoływały uczulenie na światło, tak jak podają to niektóre publikacje z zakresu fitoterapii. Obecne w olejku lubczykowym furanokumaryny są związkami słabo rozpuszczalnymi w wodzie i nie występują w naparach.

Wyjątkową pozycję wśród roślin leczniczych zalecanych w schorzeniach układu moczowego zajęła w ostatnich latach rodzima żurawina błotna (Oxycoccus palustris), a szczególnie rosnąca w Ameryce Północnej żurawina wielkoowocowa (Oxycoccus macrocarpus).

Rosnąca w Polsce żurawina błotna to wiecznie zielona krzewinka o rzadko ulistnionych, płożących pędach. Krzewinka ta ma skórzaste, błyszczące, eliptyczne liście z charakterystycznie podwiniętymi brzegami. Kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest czerwona, kulista jagoda, o średnicy około 1 cm. Żurawina błotna dojrzewa we wrześniu. Owoce zbiera się po pierwszych przymrozkach. Dojrzały owoc żurawiny (Oxycocci fructus) zawiera liczne kwasy organiczne, między innymi kwas chinowy, jabłkowy, cytrynowy, benzoesowy, galusowy, askorbinowy. Z uwagi na wysoką zawartość kwasu benzoesowego owoc żurawiny może być przez kilka miesięcy przechowywany w stanie surowym. Zawiera też karotenoidy, fenolokwasy, antocyjany oraz proantocyjanidyny. W ostatnich latach proantocyjanidyny (pochodne flawan-3-olu) uznane zostały za najważniejsze związki czynne żurawiny. W polskiej medycynie ludowej sok z owoców żurawiny od wieków był stosowany w leczeniu zapalenia nerek, pęcherza i moczowodów. Był też cenionym środkiem napotnym i przeciwgorączkowym. Owoce żurawiny miały też duże znaczenie w polskiej kuchni, szczególnie na kresach wschodnich. Powszechnie były dodawane do kiszenia kapusty, w celu zapobieżenia rozwojowi nieprawidłowej flory bakteryjnej.

Żurawina wielkoowocowa, zwana też żurawiną amerykańską, jest bardzo podobna do naszej żurawiny błotnej, rodzi też podobne owoce, ale większe, o średnicy do 2 cm. Ma również większe liście, a dolna część blaszki liściowej jest popielato zabarwiona. Żurawina wielkoowocowa rośnie we wschodnich regionach Ameryki Północnej. Współwystępuje tam z żurawiną błotną. Dla północnoamerykańskich Indian żurawina była jedną z najważniejszych roślin leczniczych. Stosowali ją w leczeniu wielu chorób. Już w XVII wieku pierwsi osadnicy w Ameryce uznali owoce żurawiny wielkoowocowej nie tylko za wartościowy środek spożywczy, ale również za środek leczniczy. Obserwując Indian, zaczęli stosować żurawinę w leczeniu różnych infekcji, w tym infekcji dróg moczowych. W USA i Kanadzie żurawina wielkoowocowa uprawiana jest od przeszło 150 lat. Na małą skalę uprawiana jest też w Europie - bardzo dobrze rośnie na torfowiskach nad Morzem Północnym. W USA i Kanadzie nazwą „cranberry”, „large cranberry” lub „common cranberry” określa się żurawinę wielkoowocową. Natomiast „small cranberry” to żurawina błotna, a „upland cranberry” to mącznica lekarska.

Na torfowiskach wysokich w Skandynawii, Islandii i Szkocji rośnie żurawina drobnolistkowa (Oxycoccus microcarpus). Jej owoce uważane są też za surowiec leczniczy. Żurawina drobnolistkowa różni się od żurawiny błotnej i wielkoowocowej mniejszymi rozmiarami - mniejsze są jej liście i owoce. Jest to roślina dalekiej północy. W Polsce występuje bardzo rzadko.

Dawniej sądzono, że sok żurawinowy zakwasza mocz i w ten sposób uniemożliwia rozwój bakterii. To założenie zostało kilkanaście lat temu obalone. Obecnie uważa się, że owoc żurawiny zawiera substancje uniemożliwiające przyleganie bakterii do ścian pęcherza i cewki moczowej. W roku 1998 w „The New England Jurnal of Medicine” opublikowano badania stwierdzające, że proantocyjanidyny zawarte w owocach żurawiny mogą zapobiegać rozwijaniu się bakterii pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) w drogach moczowych. Publikacja ta spowodowała ogromne zainteresowanie żurawiną, zapoczątkowała całą serię kolejnych badań nad chemizmem tej rośliny, jak również nad farmakologiczną aktywnością zawartych w niej substancji wtórnych. Obecnie jest sprawą oczywistą, że proantocyjanidyny zawarte w owocach żurawiny powstrzymują przyczepianie się uropatogennych bakterii do komórek nabłonków w drogach moczowych i w ten sposób zwalczają bakteriurie. Współczesne preparaty otrzymywane z owoców żurawiny, bogate w proantocyjanidyny, mają rosnące znaczenie w profilaktyce nawracających zakażeń dróg moczowych, szczególnie pęcherza moczowego. Jednak przy dłuższym stosowaniu istnieje niebezpieczeństwo tworzenia się kamieni szczawianowo-wapniowych.

Do podstawowych surowców zielarskich o działaniu diuretycznym (diuretica), a konkretnie akwaretycznym - „płuczącym”, zalicza się zioła zawierające związki flawonoidowe i saponiny. Są to: liść brzozy (Betulae folium), liść pokrzywy (Urticae folium), liść ortosyfonu (Orthosiphonis folium), ziele fiołka trójbarwnego (Violae tricoloris herba), korzeń mniszka z zielem (Taraxaci radix cum herba), ziele nawłoci (Solidaginis virgaurea herba). Pewne znaczenie mają też: kłącze perzu (Agropyri rhizoma), surowiec zawierający węglowodany, które działają osmotycznie, ziele skrzypu (Equiseti herba), ziele wykazujące działanie ochronne na nabłonek dróg moczowych oraz wzbudzający rosnące zainteresowanie korzeń szparagu (Asparagi radix). Roślinne akwaretyki powodują wzmożone wydzielanie moczu (diurezę wodną) i są bardzo pomocne w bakteryjnych i zapalnych schorzeniach przewodu moczowego. W urologii są stosowane w schorzeniach bakteryjnych i zapalnych miedniczek nerkowych i odprowadzających dróg moczowych, w odmiedniczkowym zapaleniu nerek, zapaleniu cewki moczowej, zapaleniu pęcherza, zapaleniu moczowodu. W tych przypadkach, wraz z ziołami, podaje się również duże ilości płynów. Stosowanie roślinnych akwaretyków w obrzękach sercowych, nerkowych lub wątrobowych, a także w nadciśnieniu tętniczym lub niewydolności nerek jest niewskazane.

Surowiec farmaceutyczny liść brzozy (Betulae folium) pochodzi z dwóch gatunków brzóz: brzozy brodawkowatej (Betula verrucosa) i brzozy omszonej (Betula pubescens). Wymienione gatunki brzóz rosną w Europie i Azji. Brzoza brodawkowa występuje w miejscach suchych, a brzoza omszona w wilgotniejszych. Najważniejszymi składnikami liścia brzozy są glikozydy flawonoidowe (hiperozyd, 3-D-digalaktozyd mirycetyny). Ogólna ich zawartość dochodzi do 3%. Innym ważnym składnikiem jest olejek eteryczny (do 0,1%), w którym występują seskwiterpeny (alfa-betulenol i jego octan). Ponadto występują w małych ilościach triterpeny (pochodne damarolanstanu), związki poliprenolowe (betulaprenole), leukoantocyjanidyny. W liściu brzozy w znacznych ilościach występują substancje mineralne, w tym sole Mg, K, Zn, Cu. Liść brzozy wykazuje wyraźne działanie moczopędne, nie drażniąc przy tym nerek, co potwierdziły badania farmakologiczne. Działanie moczopędne jest związane z zawartością flawonoidów i olejku eterycznego, a także estrów triterpenowych. Jednorazowy napar sporządza się, zalewając wrzątkiem 2-3 g liścia. Napar pije się kilka razy dziennie. Liść brzozy jest częstym składnikiem różnych mieszanek ziołowych.

Wilżyna ciernista (Ononis spinosa) jest ciernistą krzewinką o trójlistkowych liściach. Charakterystyczne różowe i białe kwiaty pojawiają się latem, po nich powstają małe strączki. Występuje pospolicie w Europie i Azji. W Polsce niżowej jest często spotykana na łąkach. Znanych jest wiele podgatunków. Surowcem farmaceutycznym jest korzeń wilżyny (Ononidis radix). Zaliczany jest do surowców olejkowych lub flawonowych. Nie ustalono w sposób jednoznaczny, które ze składników czynnych są odpowiedzialne za efekt moczopędny. Obecny w surowcu olejek eteryczny (do 0,2%) zawiera trans-anetol, mentol, karwon. W zespole flawonoidów dominują izoflawony: formononetyna, ononina (7-glukozyd formononetyny), genistyna. Korzeń wilżyny wykazuje właściwości moczopędne potwierdzone doświadczalnie. Podobnie jak liść brzozy nie drażni nerek. Obecnie stosuje się korzeń wilżyny jako środek moczopędny w stanach zapalnych dolnych dróg moczowych oraz w profilaktyce i leczeniu kamieni nerkowych. Napar przygotowuje się, zalewając wrzątkiem 2-2,5 g grubo sproszkowanych korzeni, pije się go kilka razy dziennie. Zaleca się przyjmować dziennie 6-12 g surowca.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) jest dwupienną byliną występującą w całej Europie i Ameryce Północnej. Liść pokrzywy (Urticae folium) zawiera barwniki roślinne: chlorofile a i b (do 1%), ksantofil, beta-karoten, witaminy z grupy B, witaminę K i C. W surowcu występują też flawonoidy, garbniki, kwas krzemowy i znaczne ilości mikroelementów. Obecne są liczne aminy i składniki lotne (2-metyloheptanon). Liść pokrzywy wykazuje właściwości słabo moczopędne. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając wrzątkiem 1,5 g liści. Zaleca się pić dziennie 5-8 filiżanek naparu.

Ortosyfon groniasty (Ortosiphon aristatus) jest wiecznie zielonym półkrzewem, występującym w obszarze okołorównikowym. Surowcem farmaceutycznym jest liść ortosyfonu (Ortosiphonis folium). Surowiec zawiera flawonoidy (około 0,2%), w tym charakterystyczny lipofilny flawon sinensetynę oraz olejek eteryczny (do 0,7%), którego głównymi składnikami są seskwiterpeny. Zawiera też związki polifenolowe (pochodne kwasu kawowego), diterpenowe estry (ortosyfol A i B), saponiny triterpenowe (hederageninę) i znaczne ilości substancji mineralnych (10-12%), głównie soli potasu. Napar z liści działa słabo moczopędnie i bakteriobójczo. Stosowany jest przy ostrych i przewlekłych chorobach nerek, obrzękach pochodzenia nerkowego. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając 2-3 g liści wrzącą wodą. Zaleca się pić 3-4 razy dziennie po 1 filiżance. Ten egzotyczny surowiec farmaceutyczny jest coraz powszechniej stosowany w różnych mieszankach ziołowych i preparatach, przeważnie w kamicy nerkowej.

Fiołek trójbarwny (Viola tricolor) jest rośliną roczną, dwu- lub wieloletnią o charakterystycznych trójbarwnych kwiatach. Jest wyjątkowo zmiennym gatunkiem o wielu odmianach, podgatunkach i formach. Ziele fiołka trójbarwnego (Violae tricoloris herba) jest surowcem flawonoidowym (do 0,5%). Zawiera rutozyd i inne O-glikozydy kwercetyny, ponadto C-glikozydy: witeksynę, saponaretynę, orientynę i zoorientynę. Zawiera też pochodne kwasu salicylowego (do 0,3%). Są to połączenia estrowe, takie jak ester metylowy kwasu salicylowego oraz jego glikozyd wiolutozyd. Surowiec wykazuje słabe działanie moczopędne. Rolę substancji czynnych odgrywają związki flawonoidowe i pochodne kwasu salicylowego. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając 1,5 g liści wrzącą wodą. Zaleca się pić 3 razy dziennie po 1 filiżance.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) jest wieloletnią rośliną zielną, nadzwyczaj pospolitą - jako chwast występuje w całej strefie umiarkowanej. Charakteryzuje się dużym bogactwem form. W lecznictwie stosowany jest korzeń mniszka z zielem (Taraxaci radix cum herba). Jest to surowiec goryczowy zawierający substancje gorzkie o budowie seskwiterpenowej oraz triterpeny. W surowcu występują też fitosterole, flawonoidy (pochodne apigeniny i luteoliny), fenolokwasy (kwas kawowy), śluzy oraz sole potasu (do 4,5%). W soku mlecznym mniszka występują politerpeny i żywice. Napary korzenia z zielem wykazują działanie diuretyczne i saluretyczne. Właściwości te potwierdzono eksperymentalnie na zwierzętach. Składniki czynne nie zostały dotychczas dokładnie zdefiniowane. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając 3-4 g surowca wrzącą wodą. Zaleca się pić 3 razy dziennie po 1 filiżance.

Perz właściwy (Agropyron repens) jest pospolitym chwastem rozpowszechnionym na całej półkuli północnej. W lecznictwie stosowane jest kłącze perzu (Agropyri rhizoma). Kłącze perzu jest surowcem bogatym w polisacharydy, szczególnie fruktany (trytycyna). Zawiera też monosacharydy (fruktoza), alkohole cukrowe (mannitol, inozytol), oligosacharydy i śluzy. W kłączu perzu występuje też olejek eteryczny, zawierający karwon i kapilen. Składnikami o pewnym znaczeniu terapeutycznym są związki mineralne z rozpuszczalną krzemionką. Rozpuszczalne związki krzemu zapobiegają powstawaniu kamieni moczowych, wpływają na elastyczność tkanki łącznej i ścian naczyń krwionośnych. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając zimną wodą, a następnie zagotowując 2-3 g surowca. Zaleca się pić 3 razy dziennie po 1 filiżance.

Skrzyp polny (Equisetum arvense) jest powszechnie występującą w Europie rośliną zarodnikową. Wytwarza dwa rodzaje pędów: pędy wczesne, wiosenne, zarodnikowe oraz pędy letnie, płone, zielone. Obok skrzypu polnego występuje też kilka innych gatunków skrzypu, różniących się pokrojem rośliny oraz sposobem tworzenia pędów zarodnikowych. Spośród tych gatunków, skrzyp błotny i skrzyp łąkowy należą do roślin trujących, gdyż zawierają toksyczne alkaloidy (palustryna). Surowcem farmaceutycznym są płone pędy skrzypu polnego (Equiseti herba). W surowcu występują flawonoidy, pochodne luteoliny, apigeniny, kwercetyny i kemferolu. Surowiec zawiera też związki krzemu (6-10%), częściowo w postaci rozpuszczalnej. Ziele skrzypu polnego jest stosowane w postaci naparów i wykazuje działanie moczopędne uzależnione od obecności flawonoidów, saponin i związków krzemu. Jednorazowy napar przygotowuje się, zalewając 1,5-2 g ziela wrzącą wodą. Zaleca się pić kilka razy dziennie po 1 filiżance.

Szparag lekarski (Asparagus officinalis) jest byliną z miotlastymi, ulistnionymi pędami i drobnymi białymi lub żółtymi kwiatami. Młode pędy, gdy rosną pod ziemią, przybierają barwę białą, natomiast gdy rosną ponad ziemią, są zielone. Szparag jest popularną jarzyną, uprawianą w wielu krajach na świecie w strefie klimatu umiarkowanego. Surowiec farmaceutyczny stanowią wysuszone kłącza, znane pod nazwą korzeni szparagów (Asparagi radix). Surowiec zawiera liczne saponiny steroidowe (pochodne sarsasapogeniny i diosgeniny), glikozydy flawonoidowe, węglowodany (fruktany podobne do inuliny) i aminokwasy, w tym znaczne ilości asparaginy. Spożycie szparagów prowadzi do charakterystycznej zmiany zapachu moczu spowodowanej przemianą S-metylo-3-(metylotio)- tiopropionianu do metylomerkaptanu. Kłącze i korzeń szparaga stosowane jest od czasów antycznych jako środek moczopędny. Nasila diurezę w efekcie „wypłukiwania”. Obecnie uważany jest za skuteczny środek w zapobieganiu tworzenia kamieni nerkowych.

Surowiec przyjmowany jest najczęściej w formie różnych preparatów (suplementów diety), rzadziej w formie naparu. Zalecana jest dzienna dawka 45-60 g surowca lub równoważna ilość w przetworach.

Szczególną pozycję wśród roślin leczniczych zalecanych w schorzeniach układu moczowego zajmuje nawłoć pospolita (Solidago virgaurea). Jest okazałą byliną osiągającą wysokość 1 m. Jej wzniesiona łodyga jest mało rozgałęziona, ale za to obficie obsypana liśćmi o zróżnicowanych kształtach. Drobne żółte kwiaty są zebrane w koszyczki, które tworzą charakterystyczne wiechy. Stąd też jej ludowa nazwa - „złota rózga”. Nawłoć kwitnie od lipca do października, ale pędy kwiatowe ukazują się w drugim roku. Wygląd tej rośliny w znacznej mierze zależy od warunków, w jakich rośnie. Inaczej wygląda w górach, gdzie wytwarza niskie formy, inaczej na nizinach.

Ziele nawłoci pospolitej (Solidaginis virgaurea herba) uważane jest za surowiec flawonoidowy. Zawartość flawonoidów sięga 1,5%. Spośród flawonoidów występują: kwercetyna, izokwercetyna, kemferol i ich glikozydy. Zawiera również znaczną ilość kwaśnych i obojętnych saponin, częściowo o charakterze tridesmozydów i acetylowanych bidesmozydów. Zawiera też fenolokwasy (około 0,5%) oraz ich połączenia estrowe i glikozydowe, w tym charakterystyczny diglikozyd fenolowy - lejokarpozyd. Ponadto zawiera olejek eteryczny (do 0,5%). Ziele nawłoci pospolitej wykazuje wyraźne działanie moczopędne, zwykle przypisywane obecności lejokarpozydu. Za istotne uważa się również flawonoidy i saponiny. Nasilenie efektu diuretycznego zależy w dużym stopniu od zawartości wymienionych składników i ich wzajemnego ilościowego stosunku. Obserwowana jest duża zmienność działania. Wykazano, że lejokarpozyd obok działania moczopędnego wykazuje też działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Ziele nawłoci jest stosowane jako lek moczopędny i odkażający drogi moczowe, w infekcjach nerek i pęcherza moczowego, jak też w kamicy nerkowej. Zalecany jest napar z 2-3 g ziela na filiżankę wody, pity 3-5 razy dziennie.

Znaczenie lecznicze mają jeszcze dwa inne gatunki nawłoci: nawłoć kanadyjska (Solidago canadiensis) oraz nawłoć późna (Solidago serotina). Obie te rośliny są imponującymi bylinami. Ich ojczyzną są wschodnie rejony Ameryki Północnej. Do Europy przewiezione zostały jako rośliny ozdobne. Z czasem okazały się tak ekspansywne, że dziś, już zdziczałe, wypierają rodzimą nawłoć pospolitą. Obydwa gatunki zawierają też flawonoidy i saponiny. Jednak nie występuje w nich lejokarpozyd, obecny tylko w nawłoci pospolitej. Leki roślinne mają ogromne znaczenie w profilaktyce nawracających zakażeń dróg moczowych, szczególnie pęcherza moczowego. W takich przypadkach krótkotrwałe, profilaktyczne podawanie naparów z mieszanek ziołowych lub niektórych preparatów roślinnych, w okresach sprzyjających zakażeniu, może znacznie zredukować nawroty choroby.

Do leczenia łagodnego rozrostu gruczołu krokowego stosuje się rośliny lecznicze, których substancje czynne występują we frakcjach lipidowych. Mechanizm ich działania polega na łagodzeniu zaburzeń przemiany materii hormonów sterydowych. Największe znaczenie mają cztery surowce roślinne: owoc palmy sabalowej (Serenoae repentis fructus), kora śliwy afrykańskiej (Pygei cortex), korzeń pokrzywy (Urticae radix), nasiona dyni (Cucurbitae peponis semen). Pewne znaczenie mają też: ziele wierzbownicy (Epilobi parviflori herba) oraz ziele wierzbówki (Epilobi herba) i korzeń wierzbówki (Epilobi radix).

Palma sabalowa (Serenoa repens), zwana też bocznią piłkowaną, to karłowata palma o szarozielonych, wachlarzowatych liściach. Występuje głównie na nadmorskich, bagiennych obszarach południowych stanów Ameryki Północnej, gdzie często tworzy gęste zarośla. Otrzymany z jej owoców (Sabal fructus) olej zawiera kwasy tłuszczowe, takie jak: kaprynowo-laurynowy, palmitynowy, olejowy oraz znaczne ilości steroli, w tym: beta-sitosterol (wolny i zestryfikowany), kampestrol, cykloartenol. Stwierdzono, że frakcja lipidowo- sterolowa hamuje wiązanie dihydrotestosteronu z receptorami androgenów oraz enzymami: 5-alfa-reduktazą i aromatazą, zapobiegając w ten sposób przekształceniom testosteronu w dihydrotestosteron i estrogen. Ta aktywność jest przypisywana fitosterolom i stanowi główny powód stosowania owoców palmy sabalowej i innych surowców roślinnych bogatych w fitosterole, w terapii łagodnego rozrostu stercza. Kompleks lipidowo-steroidowy z owoców palmy sabalowej jest skutecznym środkiem w leczeniu zapalenia oraz rozrostu gruczołu krokowego i towarzyszących zaburzeń w oddawaniu moczu. Wyciągi z nasion palmy sabalowej wykazują wyraźne działanie przeciwzapalne. Kilka kontrolowanych badań klinicznych dowiodło znaczącego złagodzenia objawów rozrostu stercza w porównaniu do placebo. Zalecana dawka dobowa to 1-2 g suszonych owoców palmy sabalowej lub 320 mg lipofilnego wyciągu.

Śliwa afrykańska (Prunus africana) to wysokie leśne drzewo występujące w tropikalnych i subtropikalnych rejonach Afryki. Drzewo wcześniej znane było jako Pygeum africanum. Surowcem farmaceutycznym jest kora (Pygei africani cortex), która zawiera sterole (wolny i glikozydowo związany beta-sitosterol, kempestrol), garbniki, kwasy fenolowe. Badania wykazały, że frakcja lipidowo-steroidowa otrzymana z kory śliwy afrykańskiej zapobiega wywołanemu eksperymentalnie gruczolakowi u szczurów. W badaniach stwierdzono, że pod wpływem beta-sitosterolu zmniejsza się zawartość prostaglandyny w tkance gruczołu, co świadczy o jego właściwościach przeciwzapalnych. Zauważono też, że beta-sitosterol hamuje przekrwienie pęcherza moczowego i gruczołu krokowego. Stosuje się ekstrakty zawierające fitosterole, zwykle w dawce 100 mg na dobę w cyklach 6-8 tygodni.

Szeroko rozpowszechniona dziś w fitoterapii pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) znajduje też zastosowanie w leczeniu rozrostu stercza. Jednak w tym przypadku stosowany jest korzeń pokrzywy (Urticae radix), a nie liść. Korzeń pokrzywy zawiera polisacharydy, związki fenolowe (lignany, kumaryny) i sterole, w tym beta-sitosterol, 7-alfa- i 7-beta-hydroksysitosterol i ich glikozydy. W badaniach farmakologicznych stwierdzono, że długotrwałe stosowanie kompleksu lipidowo-steroidowego z korzenia pokrzywy może zatrzymać rozrost gruczołu krokowego. Terapia ta nie ma żadnych przeciwwskazań. Może być stosowana we wszystkich stadiach rozrostu gruczołu krokowego. Zalecana dawka dobowa to 4-6 g korzeni lub ich równoważność w przypadku stosowania ekstraktów.

Dynia zwyczajna (Cucurbita pepo) to jednoroczna roślina o płożącej łodydze i charakterystycznych dużych owocach. Pochodzi z Ameryki Południowej i Środkowej, a obecnie uprawiana jest w większości krajów świata. Zauważono, że w krajach bałkańskich, gdzie spożywa się bardzo dużo nasion dyni, mężczyźni znacznie rzadziej cierpią na rozrost gruczołu krokowego niż w innych krajach. Obserwacje te spowodowały, że zainteresowano się nasionami dyni jako potencjalnym surowcem do wytwarzania preparatów przeznaczonych do leczenia gruczolaka stercza. Stwierdzono, że w oleju z nasion dyni występują kwasy tłuszczowe (około 60% kwasu linolenowego), sterole i ich glikozydy (około 1%), tokoferole oraz charakterystyczne dla dyni triterpeny, zbliżone budową do steroli, które nazywane są kukurbitacynami. Obecnie surowiec farmaceutyczny (Cucurbitae peponis semen) pozyskuje się z dokładnie zdefiniowanej odmiany hodowlanej nazywanej „medyczną dynią”, której nasiona charakteryzują się bardzo wysoką zawartością delta-7-fitosteroli. Działanie preparatów leczniczych otrzymanych z oleju z nasion dyni jest podobne do działania preparatów z owoców palmy sabalowej. Preparaty te zwiększają napięcie mięśni pęcherza moczowego oraz przeciwdziałają rozrostowi stercza. Zalecana dawka dzienna to 10 g nasion lub ich równoważność w przypadku stosowania ekstraktów. Nasiona innych gatunków dyni (Cucurbita maxima, C. mixta, C. moschata) są również uważane za surowce lecznicze bogate w fitosterole.

W ostatnich latach rosnące znaczenie w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego zyskują dwie rodzime rośliny lecznicze: wierzbownica drobnokwiatowa (Epilobium parviflorum) i wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium, Epilobium angustifolium). Napary z ziela wierzbownicy oraz z ziela i korzenia wierzbówki są coraz częściej stosowane przez chorych z powiększonym gruczołem krokowym. Mają duże znaczenie w ziołolecznictwie klasztornym, szczególnie w ziołolecznictwie bonifratrów. Ziele wierzbownicy (Epilobi parviflori herba) obok flawonoidów zawiera około 0,5% wolnych i glikozydowo związanych steroli, z przewagą beta-sitosterolu. Ziele wierzbówki (Epilobi herba) oraz korzeń wierzbówki (Epilobi radix) również zawierają wolne i glikozydowo związane sterole. Wiele wskazuje na to, że rośliny o dużej zawartości fitosteroli, jak wierzbownica drobnokwiatowa i wierzbówka kiprzyca, będą w najbliższych latach ważnym surowcem do poszukiwań leków przeciwko schorzeniom stercza.

W wielu przypadkach stosowanie dostępnych w aptekach preparatów z kory śliwy afrykańskiej, owoców palmy sabalowej, korzeni pokrzywy, nasion dyni, pozwala złagodzić dolegliwości chorób gruczołu krokowego. Należy jednak mieć na uwadze to, że we wszystkich stadiach rozrostu gruczołu krokowego dostrzegalna poprawa występuje dopiero po wielu tygodniach stosowania preparatów otrzymanych z wymienionych surowców roślinnych. W ostrym zapaleniu stercza, czy też w przewlekłym infekcyjnym zapaleniu stercza, tego typu preparaty są mało skuteczne. Preparaty te działają tylko objawowo, łagodząc dolegliwości funkcjonalne dróg moczowych. Nie powodują regresji gruczolaka. Mogą być jednak bardzo pomocne w zachowawczym leczeniu łagodnego wzrostu gruczołu krokowego, gdyż są dobrze tolerowane i nie niosą ze sobą takiego ryzyka działań ubocznych jak leki syntetyczne.

Mimo że w ostatnich latach wprowadzono do lecznictwa wiele bardzo skutecznych leków urologicznych otrzymanych na drodze chemicznej syntezy, zainteresowanie lekami roślinnymi nie zmalało. W schorzeniach układu moczowego leki roślinne odgrywają nadal dużą rolę jako środki wspomagające i profilaktyczne.

dr Jerzy Jambor
Polski Komitet Zielarski

Piśmiennictwo u autora
jerzy.jambor@europlant-group.pl