Przegląd Urologiczny 2010/5 (63) wersja do druku | skomentuj ten artykuł | szybkie odnośniki
 
strona główna > archiwum > Przegląd Urologiczny 2010/5 (63) > Zasady wykonywania zawodu lekarza w Kodeksie...

Zasady wykonywania zawodu lekarza w Kodeksie Etyki Lekarskiej (część II)

Rozdział II części szczegółowej Kodeksu Etyki Lekarskiej (dalej jako KEL) poświęcony został badaniom naukowym i eksperymentom biomedycznym. W jego pierwszym artykule podkreślono, że lekarz przeprowadzający badania naukowe, a w szczególności eksperymenty medyczne, powinien przestrzegać norm i obowiązków wynikających z KEL oraz ogólnie przyjętych zasad etyki badań naukowych (art. 41a). Z kolei w art. 45 KEL wskazano, iż lekarz uczestniczący w eksperymentach medycznych musi je przeprowadzać zgodnie z zasadami badań naukowych. Przy czym eksperymenty z udziałem człowieka powinny być poprzedzone badaniami in vitro oraz in vivo na zwierzętach, które należy odpowiednio traktować i w miarę możliwości chronić przed cierpieniem (ust. 1). Zastrzeżono również, iż lekarzowi nie wolno przeprowadzać eksperymentów badawczych z udziałem człowieka w stadium embrionalnym (ust. 2), natomiast może on przeprowadzać eksperymenty lecznicze z udziałem człowieka w stadium embrionalnym, ale tylko wtedy, gdy spodziewane korzyści zdrowotne w sposób istotny przekraczają ryzyko zdrowotne embrionów nie poddanych eksperymentowi leczniczemu (ust. 3). Ponadto, w art. 43 ust. 3 KEL zakazano lekarzowi prowadzenia eksperymentów badawczych z udziałem osób ubezwłasnowolnionych, żołnierzy służby zasadniczej oraz osób pozbawionych wolności, z wyjątkiem badań prowadzonych dla dobra tych grup.

Eksperymenty medyczne z udziałem człowieka mogą być przeprowadzane przez lekarza o ile służą poprawie zdrowia pacjenta biorącego udział w doświadczeniu lub wnoszą istotne dane poszerzające zakres wiedzy i umiejętności lekarskich. Przy czym lekarz przeprowadzający eksperyment leczniczy powinien być przeświadczony, że spodziewane korzyści dla pacjenta przeważają w istotny sposób nad nieuniknionym ryzykiem (art. 42). W art. 42a KEL zastrzeżono jednocześnie, że lekarz przeprowadzając eksperyment leczniczy nie może narażać pacjenta na ryzyko w istotnym stopniu większe niż to, które grozi osobie nie poddanej temu eksperymentowi (ust. 1), zaś przeprowadzając eksperyment badawczy może podejmować wyłącznie ryzyko minimalne (ust. 2).

W kolejnych unormowaniach rozdziału II części szczegółowej KEL postanowiono, że od osoby, która ma być poddana eksperymentowi medycznemu, lekarz musi uzyskać zgodę po uprzednim poinformowaniu jej o wszystkich aspektach doświadczenia, jakie mogą jej dotyczyć oraz o prawie do odstąpienia w każdym czasie od udziału w eksperymencie (art. 43 ust. 1). Zastrzeżono również, iż osoba wyrażająca zgodę na udział w eksperymencie nie może czynić tego pod wpływem zależności od lekarza czy pozostawania pod jakąkolwiek presją (art. 43 ust. 2). W przypadku pacjenta niezdolnego do świadomego podjęcia decyzji i wyrażania woli lekarz powinien uzyskać na piśmie zgodę jego przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego (art. 44 ust. 1), jednakże warunkiem niezbędnym do podjęcia eksperymentu medycznego z udziałem osób niezdolnych do świadomego podjęcia decyzji i wyrażania woli jest brak możliwości przeprowadzenia badań o porównywalnej skuteczności z udziałem osób zdolnych do wyrażenia zgody (art. 44 ust. 2).

W art. 46 KEL wskazano, że projekt każdego eksperymentu z udziałem człowieka powinien być jasno określony i przedłożony do oceny niezależnej komisji etycznej w celu uzyskania jej akceptacji. Zaś w art. 47 KEL podkreślono, iż eksperyment medyczny z udziałem człowieka może być przeprowadzony wyłącznie pod nadzorem lekarza posiadającego odpowiednio wysokie kwalifikacje.

W dalszych artykułach postanowiono, że wszelkie odkrycia i spostrzeżenia związane z wykonywaniem zawodu lekarz powinien przekazywać środowisku lekarskiemu i publikować przede wszystkim w prasie medycznej (art. 48). Należy przy tym ściśle przestrzegać praw autorskich w publikacjach naukowych - dopisywanie swego nazwiska do prac zespołów, w których się nie uczestniczyło lub pomijanie nazwisk osób, które brały w nich udział jest naruszeniem zasad etyki. Zaznaczono równocześnie, iż wykorzystanie materiału klinicznego do badań naukowych wymaga zgody kierownika kliniki lub ordynatora oddziału leczących pacjenta (art. 49). Wskazano także, że wyniki badań przeprowadzonych niezgodnie z zasadami etyki lekarskiej nie powinny być publikowane (art. 50). Z kolei w art. 51 KEL zastrzeżono, że wymagane jest uzyskanie zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego na udział w demonstracjach naukowych bądź dydaktycznych (ust. 1) i należy starać się o zachowanie anonimowości osoby demonstrowanej (ust. 2).

W rozdziale IIa części szczegółowej KEL, dotyczącym związków lekarzy z przemysłem, postanowiono, że lekarz nie powinien przyjmować korzyści od przedstawicieli przemysłu medycznego, jeżeli może to ograniczyć obiektywizm jego opinii zawodowych lub podważyć zaufanie do zawodu lekarza (art. 51a ust. 1). Może natomiast przyjąć zapłatę od producenta leków lub wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego) za wykonaną pracę, prowadzenie szkoleń i badań, które pogłębiają wiedzę medyczną lub zawodową, jeżeli ta zapłata jest współmierna do wkładu pracy lekarza (art. 51a ust. 2).

Lekarzowi mającemu związki finansowe z przemysłem medycznym nie wolno w żaden sposób odstąpić od podejmowania w pełni obiektywnych decyzji klinicznych lub działania w najlepszym interesie pacjentów i osób biorących udział w badaniach (art. 51b). Ponadto, lekarz biorący udział w badaniach sponsorowanych przez producentów leków lub wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego) musi się upewnić, że badania te są prowadzone zgodnie z zasadami etyki. Lekarz nie powinien uczestniczyć w badaniach naukowych, których celem jest promocja tych produktów (art. 51d).

W art. 51c KEL wskazano, że lekarz powinien ujawniać słuchaczom wykładów oraz redaktorom publikacji wszelkie związki z firmamilub subwencje z ich strony oraz inne korzyści mogące być przyczyną konfliktu interesów. Ponad to, w myśl art.51e KEL, powinien on ujawniać swoje powiązania z producentem leków lub wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego) pacjentom, którzy mają być poddani badaniom sponsorowanym przez tego producenta.

W dalszych postanowieniach rozdziału IIa części szczegółowej KEL (art. 51f i art. 51g) wprowadzono zakaz przyjmowania wynagrodzenia za samo skierowanie pacjenta na badania prowadzone lub sponsorowane przez producenta leków bądź wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego), a także zobowiązano lekarzy biorących udział w badaniach na zlecenie producentów leków lub wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego) do przeciwdziałania nieobiektywnemu przedstawianiu ich wyników w publikacjach.

W rozdziale IIb części szczegółowej KEL, poświęconym ludzkiemu genomowi, zawarto zaledwie jeden artykuł - 51h, w myśl którego: 1) lekarzowi nie wolno dyskryminować osób ze względu na dziedzictwo genetyczne; 2) lekarz uczestniczący w badaniach, których celem jest identyfikacja nosicielstwa genu choroby lub genetycznej podatności na zachorowania, może je przeprowadzać jedynie dla celów zdrowotnych lub badań naukowych z nimi związanych, po uzyskaniu zgody pacjenta oraz umożliwieniu mu konsultacji genetycznej; 3) lekarz może dokonać interwencji w obrębie ludzkiego genomu wyłącznie w celach profilaktycznych lub terapeutycznych, zgodnie z art. 46 KEL; 4) lekarz nie może uczestniczyć w czynnościach mających na celu wywoływanie dziedzicznych zmian genetycznych u człowieka.

Rozdział III części szczegółowej KEL dotyczy stosunków wzajemnych między lekarzami. W jego pierwszych postanowieniach podkreślono, że lekarze powinni okazywać sobie wzajemny szacunek, zaś szczególny szacunek i względy należą się lekarzom seniorom, a zwłaszcza byłym nauczycielom (art. 52 ust. 1). Dalej wskazano, iż lekarz powinien zachować szczególną ostrożność w formułowaniu opinii o działalności zawodowej innego lekarza, w szczególności nie powinien publicznie dyskredytować go w jakikolwiek sposób (art. 52 ust. 2). Wymaga przy tym zauważenia, że unormowanie to (ujmowane w związku z przepisami poprzednio obowiązującej ustawy o izbach lekarskich) w zakresie, w jakim zakazuje zgodnych z prawdą i uzasadnionych ochroną interesu publicznego wypowiedzi publicznych na temat działalności zawodowej innego lekarza, zostało uznane za niezgodne z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 17 ust. 1 Konstytucji (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2008 r., SK 16/07, OTK 2008, nr 3, poz. 45).

W kolejnych ustępach art. 52 KEL postanowiono, że lekarz wszelkie uwagi o dostrzeżonych błędach w postępowaniu innego medyka powinien przekazać przede wszystkim temu medykowi. Jednakże, jeżeli interwencja okaże się nieskuteczna albo dostrzeżony błąd lub naruszenie zasad etyki powoduje poważną szkodę, konieczne jest poinformowanie organu izby lekarskiej (ust. 3). Poinformowanie organu izby lekarskiej o zauważonym naruszeniu zasad etycznych i niekompetencji zawodowej innego lekarza nie stanowi naruszenia zasad etyki (ust. 4). Wskazano również, iż jeżeli dostrzeżony błąd, popełniony przez innego lekarza, ma niekorzystny wpływ na stan zdrowia pacjenta, należy podjąć działania dla odwrócenia jego skutków (ust. 5).

Zgodnie z art. 53 KEL, doświadczeni lekarze winni służyć radą i pomocą mniej doświadczonym kolegom, zwłaszcza w trudnych przypadkach klinicznych (ust. 1). Zaś lekarze pełniący funkcje kierownicze powinni traktować swoich pracowników zgodnie z zasadami etyki (ust. 2) i są zobowiązani do szczególnej dbałości o dobro chorego oraz o warunki pracy i rozwoju zawodowego podległych im osób (ust. 3). W końcowych postanowieniach rozdziału III części szczegółowej KEL wskazano, iż w razie wątpliwości diagnostycznych i leczniczych lekarz powinien, w miarę możliwości, zapewnić choremu konsultację innego lekarza. Opinia konsultanta ma jednak charakter wyłącznie doradczy, gdyż za całość postępowania odpowiada lekarz prowadzący leczenie (art. 54). Zaznaczono również, że lekarz kontrolujący pracę innych lekarzy powinien, w miarę możliwości, zawiadomić ich wcześniej, aby umożliwić im obecność w czasie kontroli i bezpośrednie przekazanie uwag o jej wynikach (art. 55).

Kolejny, IV rozdział części szczegółowej KEL poświęcony jest zasadom postępowania w praktyce lekarskiej. Postanowiono w nim, że powinnością każdego lekarza jest stałe uzupełnianie i doskonalenie swej wiedzy oraz umiejętności zawodowych, a także przekazywanie ich swoim współpracownikom (art. 56 ust. 1), zaś lekarze - w miarę możliwości - winni brać czynny udział w pracach towarzystw lekarskich (art. 56 ust. 2). Podkreślono również, iż lekarzowi nie wolno posługiwać się metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub nie zweryfikowanym i naukowo; nie wolno mu także współdziałać z osobami zajmującymi się leczeniem, a nie posiadającymi do tego uprawnień (art. 57 ust. 1). Wybierając formę diagnostyki lub terapii lekarz ma obowiązek kierować się przede wszystkim kryterium skuteczności i bezpieczeństwa chorego oraz nie narażać go na nieuzasadnione koszty (art. 57 ust. 2). Nie powinien on przy tym dokonywać wyboru i rekomendacji ośrodka leczniczego oraz metody diagnostyki ze względu na własne korzyści (art. 57 ust. 3).

Zgodnie z art. 58 KEL, lekarz powinien odnosić się z należytym szacunkiem i w sposób kulturalny do personelu medycznego oraz pomocniczego. Winien jednak pamiętać, że jedynie on ma prawo podejmowania decyzji związanych z prowadzonym przez niego leczeniem.

Z kolei w myśl art. 59 KEL, lekarze powinni solidarnie wspierać działalność swego samorządu, którego zadaniem jest zapewnienie im należnej pozycji w społeczeństwie. Podejmując krytykę działania organów samorządu lekarskiego, winni przeprowadzić ją przede wszystkim w środowisku lekarskim lub na łamach pism lekarskich. Ponadto, jeśli zostanie naruszone dobre imię lekarza, a rzecznik odpowiedzialności zawodowej lub sąd lekarski nie potwierdzą stawianych mu zarzutów, lekarz powinien uzyskać od izby lekarskiej wszelką możliwą pomoc w naprawieniu wyrządzonej mu szkody (art. 60).

W dalszych postanowieniach rozdziału IV części szczegółowej KEL wskazano, że lekarz urzędu państwowego, samorządowego lub jakiejkolwiek instytucji publicznej albo prywatnej powinien rzetelnie wypełniać zobowiązania zaciągnięte wobec tych instytucji; jednak nie powinien on spełniać poleceń pracodawcy sprzecznych z zasadami etyki i deontologii lekarskiej (art. 61). Postanowiono również, iż praktykę lekarską wolno wykonywać wyłącznie pod własnym nazwiskiem, zaś lekarzowi wolno używać tylko należnych mu tytułów zawodowych i naukowych (art. 62). W art. 63 KEL zabroniono wszelkiej reklamy, przyjmując że lekarz tworzy swoją zawodową opinię jedynie w oparciu o wyniki pracy (ust. 1) oraz wskazano, iż nie powinien on wyrażać zgody na używanie swego nazwiska i wizerunku dla celów komercyjnych (ust. 2). Lekarzowi nie wolno również narzucać swych usług chorym lub pozyskiwać pacjentów w sposób niezgodny z zasadami etyki i deontologii lekarskiej oraz lojalności wobec kolegów (art. 65). Z kolei w art. 64 KEL nałożono na lekarza obowiązek zachowania trzeźwości i niepodlegania działaniu jakichkolwiek środków uzależniających w czasie wykonywania swej pracy.

Lekarz ma prawo umawiać się o wysokość honorarium przed rozpoczęciem leczenia (art. 66 ust. 1), zaś wyjątkiem od tej zasady jest pomoc w nagłych wypadkach. W razie braku stosownych cenników lekarz powinien brać pod uwagę wartość oddanej usługi, poniesione koszty własne, swoje kwalifikacje, a także wmiarę możliwości, sytuację materialną pacjenta (art. 66 ust. 2). Lekarz może leczyć także bezpłatnie (art. 66 ust. 3). W szczególności dobrym zwyczajem jest leczenie bezpłatnie innych lekarzy i członków ich najbliższej rodziny, w tym wdów, wdowców i sierot po lekarzach (art. 67). Ponadto, lekarzowi nie wolno stosować metod nieuczciwej konkurencji, szczególnie w zakresie nierzetelnego informowania o swoich możliwościach działania, jak i kosztach leczenia (art. 66 ust. 4).

W myśl ostatniego artykułu rozdziału IV części szczegółowej KEL, jeżeli z zatrudnienia lekarza wynika, że winien on spełniać swe obowiązki wobec powierzonych jego opiece chorych bez świadczeń finansowych z ich strony, to nie może żądać od tych chorych wynagrodzenia w jakiejkolwiek formie ani też uzależniać leczenia od uzyskania materialnych korzyści (art. 68).

Rozdział V części szczegółowej KEL rozpoczyna się tytułem "Lekarz a społeczeństwo". W jego pierwszym artykule postanowiono, że lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach nie cierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielania pomocy (art. 69). Dalej wskazano, iż zadania, jakie spełnia lekarz, dają mu podstawę do żądania ochrony jego godności osobistej, nietykalności cielesnej oraz pomocy w wykonywaniu działań zawodowych (art. 70). Podkreślono również, że lekarz ma obowiązek zwracania uwagi społeczeństwa, władz i każdego pacjenta na znaczenie ochrony zdrowia, a także na zagrożenie ekologiczne, zaś swoim postępowaniem, również poza pracą zawodową, nie może on propagować postaw antyzdrowotnych (art. 71).

Z kolei w myśl art. 72 KEL, lekarz przeprowadzający badania masowe o charakterze epidemiologicznym powinien mieć na celu uzyskanie wyników, które będą wykorzystane dla poprawy zdrowotności społeczeństwa. Badania te nie powinny stwarzać ryzyka zagrożenia zdrowia osób w nich uczestniczących.

W art. 74 i art. 75 KEL zakazano lekarzowi: uczestniczenia w akcie pozbawiania życia; asystowania w torturowaniu lub innym poniżającym traktowaniu człowieka; wykorzystywania swej wiedzy i umiejętności dla ułatwienia stosowania jakichkolwiek form okrutnego postępowania; stosowania środków i metod dopingowych w celach nieleczniczych. Podkreślono przy tym, że stosowanie środków i metod uznanych za dopingowe u osób uprawiających sport jest nieetyczne.

W rozdziale V części szczegółowej KEL odniesiono się również do uczestnictwa lekarza w zorganizowanych formach protestu, wskazując iż nie zwalnia to od obowiązku udzielania pomocy lekarskiej, o ile nieudzielenie tej pomocy może narazić pacjenta na utratę życia lub pogorszenie stanu zdrowia (art. 73).

Rozdział VI części szczegółowej KEL zawiera zasady końcowe. Zgodnie z nimi, w wypadkach nie przewidzianych w KEL należy kierować się zasadami wyrażonymi w uchwałach władz samorządu lekarskiego, w orzecznictwie sądów lekarskich oraz dobrymi obyczajami przyjętymi przez środowisko lekarskie (art. 76). Ponadto, lekarze nauczający studentów powinni zaznajamiać ich z KEL, zaś studenci medycyny powinni zarówno przyswajać sobie, jak i respektować zasady w nim zawarte (art. 77). Lekarze nauczający studentów, jak również szkolący innych medyków, powinni swoim postępowaniem stanowić przykład godny naśladowania dla studentów i młodych medyków będących pod ich opieką (art. 78).

dr Paweł Daniluk adiunkt w Zakładzie Prawa Karnego
Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk,
ekspert do spraw legislacji w Wydziale Postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym
Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, radca prawny